Geyhatu Han kağıt parayı neden bastırdı?
Geyhatu Han'ın (Gaykhatu Khan) veziri Ahmed al-Khalidi, Jiaochao ( kağıt para ) adı verilen yeni bir Çin buluşunun sunulmasını önerdi..
Editör: Karamanca
14 Mart 2020 - 01:22 - Güncelleme: 14 Mart 2020 - 23:09
Argun Han’ın ölüm haberini Antalya’da bulunduğu sırada öğrenen Geyhatu, Konya yoluyla Azerbaycan’a dönerken Ahlat yakınlarında hükümdarlığını ilân etti (23 Receb 690 / 22 Temmuz 1291). Geyhatu, Şiktur Noyan’ı nâib tayin ederek yanında kayınbabası Ak Boğa ve diğer noyanlar olduğu halde Türkmenler’i te’dib maksadıyla Anadolu’ya geri döndü. Başta Karamanoğulları olmak üzere Orta ve Batı Anadolu ile uç bölgelerinde kontrolü ele geçiren Türkmen beyleri Anadolu’daki İlhanlı varlığı için tehlike teşkil ediyorlardı. Geyhatu bu sefer esnasında yaptığı yağma ve kıyımlarla etrafa dehşet saçtı. Lârende acımasızca yağma edildi, Denizli ve Menteşe toprakları da aynı şekilde yağmalandı. Denizli uzun süren bir kuşatmadan sonra 23 Aralık 1291’de ele geçirildi. İlhanlı ordusu pek çok esirle Konya’ya döndü (Şubat 1292). Geyhatu’yu Konya’yı yağmalamaktan Ahî Ahmed Şah’ın vazgeçirdiği söylenmektedir. Bu sırada Kastamonu ve yöresine hâkim olan Çobanoğullarından Muzafferüddin Yavlak Arslan, İlhanlılar’a karşı başlattığı mücadelede Anadolu Selçuklu şehzadelerinden Rükneddin Kılıcarslan’ı da yanına almıştı. Fakat İlhanlılar’a karşı ortak hareket edemeyen Türkmenler’in başarısı kısmî olmaktan öteye gidememiştir. Geyhatu, kumandanlarından Hıtaylı Taştimur’u Anadolu’da bırakarak Azerbaycan’a döndü ve Aladağ’da törenle tahta çıktı, şerefine büyük ziyafetler tertip edildi (29 Mayıs 1292).
Geyhatu devrinde de İlhanlı-Memlük mücadelesi devam etti. Geyhatu, Memlük Sultanı el-Melikü’l-Eşref Halîl b. Kalavun’a bir mektup göndererek Halep şehrinin kendisine verilmesini, aksi halde Suriye üzerine bir sefer düzenleyeceğini bildirdi. Buna karşılık el-Melikü’l-Eşref de ondan Bağdat’ı istedi. Taraflar savaş hazırlıklarına başlamışken el-Melikü’l-Eşref’in 1293’te ölümü üzerine bu savaş gerçekleşmedi.
Geyhatu döneminde kağıt para
Dirayetsiz ve müsrif bir hükümdar olan Geyhatu döneminde bilhassa Anadolu halkı büyük sıkıntılar çekmiştir. Kendisi zalim karakterli olmamasına rağmen israf sebebiyle ihtiyaç duyulan parayı temin için İlhanlı memurları halka zulmetmişlerdir. Argun Han döneminde Mısır Memlük devletiyle yapılan savaş ve ülkede salgın hale gelen bir hayvan hastalığı (yut) yüzünden devletin malî durumu iyice bozulmuştu. 1294'te Gaykhatu, büyük bir sığır vebası tarafından boşalan hazinesini yenilemek istedi. Buna yanıt olarak, veziri Ahmed al-Khalidi, Jiaochao ( kağıt para ) adı verilen yeni bir Çin buluşunun sunulmasını önerdi. Gaykhatu kabul etti ve çağrısında Kubilay Han 'ın elçisi Bolad içinde Tebriz . Büyükelçi sistemin nasıl çalıştığını gösterdikten sonra, Gaykhatu Çinlileri o kadar yakından taklit eden banknotlar bastırdı ki üzerlerine Çince kelimeler bile basıldı. Müslüman inancının itirafı yerel duyguları yatıştırmak için banknotların üzerine basılmıştır.
Plan, öznelerinin sadece kağıt para kullanmasını sağlamak ve Gaykhatu'nun hazineyi kontrol etmesine izin vermekti. İnsanlar ve tüccarlar banknotları kabul etmeyi reddettikleri için deney tam bir başarısızlıktı. Kısa süre sonra, çarşı isyanları başladı, ekonomik faaliyetler durdu ve Farsça tarihçi Rashid ud-din, " yeni paranın yayılmasıyla ortaya çıkan" Basra harabesi "nden bile bahsediyor. Gaykhatu'nun kağıt para kullanımını geri çekmekten başka seçeneği yoktu.
Bundan kısa bir süre sonra suikaste uğradı, kan dökülmesini önlemek için bir kirişle boğuldu. Kuzeni Baydu , tarafından yerleştirilen başka kukla Ta'achar , Gaykhatu başarılı oldu, ancak kendisi suikaste önce sadece birkaç ay sürdü. Gaykhatu ölümünün alternatif hikaye iddia Baydu çünkü kağıt paranın onun giriş ve onu savaş yapılmış ve daha sonra savaşta onu öldürdü.
Bu kararsız tutumu yanında Geyhatu hânedan üyelerine karşı da son derece haksız davranışlarda bulunmuştur. Yeğeni ve Horasan Valisi Gāzân’ın kendisini ziyaret etmesine izin vermediği gibi şehzade Baydu’ya da haksız yere hakaret etmiştir. Hükümdarın bu uygulamalarından faydalanan şehzade Baydu, sivil ve askerî erkânın desteğini aldıktan sonra Tebriz üzerine yürüdü ve Hemedan civarında yapılan savaşta Emîr Tuğaçar’ın kendi tarafına geçmesi üzerine Geyhatu yenilerek Mugan’a kaçtı (3 Cemâziyelevvel 694 / 21 Mart 1295), fakat yakalanarak 6 Cemâziyelevvel 694 (24 Mart 1295) tarihinde idam edildi. İlhanlı tahtına geçen Baydu da kendisinden bekleneni veremediğinden aynı yıl içinde, Horasan valisi olan şehzade Gāzân veziri Nevrûz’un da yardımıyla Baydu’yu yenerek İlhanlı tahtına geçti.
Geyhatu tecrübeli devlet adamlarının kendisinden uzaklaşmasına sebep olmuştu. Baydu’nun yanında Tuğaçar, Koncukbal, Gāzân’ın yanında Nevrûz gibi devlet adamları bulunduğu halde onun yanında halkın nefretini kazanmış olan Sadr-ı Cihân gibi idareciler vardı.
Geyhatu’nun hanımları
Gaykhatu'nun sekiz eşi vardı:
Elgai Noyan'ın oğlu Toghu Jalayir'in kızı Aisha Khatun;
Elgai Noyan'ın oğlu Aq Buqa Jalayir'in kızı Dondi Khatun;
Abaqa Khan'ın dul karısı Timut Kurkan'ın kızı Eltuzmish Khatun;
Kerman hükümdarı Kutb-ud-din'in kızı Padişah Khatun (idam 1295) ve Abaqa Khan'ın dul eşi Kutlugh Turkan ;
Arghun Khan'ın dul eşi Saricha'nın kızı Uruk Khatun;
Bulughan Khatun (m. 1292, 5 Ocak 1310'da öldü), Abatai Noyan'ın oğlu Otman'ın kızı ve Arghun Khan'ın dul eşi;
Daha sonra Gaykhatu'nun oğlu en büyük Alafrang ile evlenen Nani Agachi;
Orulatlı Ujan'ın kardeşi Beglamiş'in kızı Esan Khatun;
Geyhatu’nun oğulları
Gaykhatu'nun üç oğlu vardı:
Alafrang - Dondi Khatun ile;
Iranshah - Dondi Khatun ile;
Çene Pulad - Nani Agachi ile;
Geyhatu’nun kız çocukları
Gaykhatu'nun dört kızı vardı:
Ula Kutlugh Khatun - Ghurbatai ile evli Aisha Khatun ile;
El Kutlugh Khatun - Aisha Khatun ile 7 Ağustos 1301'de Kutlu Şah ile evlendi;
Ara Kutlugh Khatun - Aisha Khatun ile;
Kutlugh Malik Khatun - Dondi Khatun ile, önce Alinaq'ın oğlu Kur'an'a evlendi, ikinci olarak Chichak ve Todukaj Khatun'un oğlu Muhammed'e evlendi.
Şeceresi
Cengiz han
Tolui
Hulagu Han
Abaka
Gaykhatu
YORUMLAR